Hatet og håpet

Eg skriv denne kommentaren i Dagsavisens redaksjonslokale i Grubbegata. Når teksten står på trykk i avisa, er det nøyaktig ni år sidan alle vindauga i dette bygget vart blåst ut då ei 950 kg tung gjødselbombe eksploderte i Regjeringskvartalet, berre nokre hundre meter herfrå.

Åtte menneskeliv gjekk tapt i eksplosjonen. Etterpå køyrte illgjerningsmannen, forkledd som politi, til AUF-leiren på Utøya, kor han myrda yttarlegare 69 menneske, dei fleste ungdommar eller unge vaksne, i kaldt blod, frå kloss hald.

Mange av dei som overlevde slit stadig med både fysiske og psykiske seinskadar etter terroråtaket.

Det kan verke både brutalt og unødvendig å påpeike desse kjensgjerningane endå ein gong.

Les også: «Aldri mer, var budskapet vårt etter 22. juli. Så skjedde det igjen»

Men eg gjer det likevel. Eg gjer det fordi eg stundom får kjensla av at vi stadig ikkje har makta å ta inn over oss kva som faktisk hende den dagen.

Sumaya Jirde Ali skriv i boka «Ikkje ver redd sånne som meg» om korleis ho, som trettenåring heime i Bodø, opplevde 22. juli.

Ho fortel om frykta for at terroristen skulle vere muslim. Redsla for kva konsekvensar dét i så fall ville få for henne og andre norske muslimar. Letta ho opplevde då det viste seg at han ikkje var det.

Og om skamma ho kjende over å ha vore letta då omfanget av terroren gjekk opp for henne.

«Eg var så lamma av redsel for at 22. juli ville påverke livet mitt, bli min tragedie, at eg tok meg i å gløyme at det allereie var ein tragedie for 77 andre menneske og alle som var glade i dei.»

Støre: «De som tror vi er annerledeslandet, tar feil»

Sjølv befann eg meg tilfeldigvis på Sørlandsbanen i det dei første meldingane om eksplosjonen i Oslo kom. Ei merkverdig, rastlaus stemning oppstod.

Framande vende seg til kvarandre på eit vis nordmenn ikkje har for vane.

Ingen (eller iallfall ingen av dei som heva stemma) var i tvil om at eit islamistisk terroråtak hadde råka Noreg. Harde, hatefulle ytringar vart framført. Éin mann føreslo eit tiltak mot muslimar som var i strid med både norsk lov, verdserklæringa om menneskerettane og den internasjonale folkemordkonvensjonen.

Men så, då det byrja å kome meldingar om at ein politimann skaut vilt kring seg på Utøya, vart harmen erstatta av frykt og forvirring, og sjølv dei som hadde ytra seg mest høglytt og hatsk vart stille.

Med dette i mente vart også eg letta då det viste seg at illgjerningsmannen ikkje var muslim. Ikkje fordi det ville råka meg personleg viss han var det, men fordi det ville gjort Noreg til eit ekstremt polarisert samfunn. Eit samfunn eg truleg ville kjent sterkt ubehag, ja avsky over å vere ein del av.

Les også: «Kan jeg gå god for at jorda er rund? Jeg har jo aldri vært i verdensrommet»

Også eg skamma meg då eg innsåg at kjensla av lette først og fremst var motivert av omsorg for meg sjølv. Dei døde var trass alt døde, uavhengig av kva for ideologi som hadde drepe dei.

Men seinare, etter kvart som terroristens motivasjon gradvis kom tydelegare fram, vart det klart for meg at meiningane hans slett ikkje var ulike dei fleire av mine medpassasjerar hadde gjeve uttrykk for på Sørlandsbanen.

Hatet var reelt og umogleg å fri seg frå.

Berre nokre veker etter terroråtaka vart eg spurt om å bidra med eit essay i ein 22. juli-antologi. Eg avslutta essayet med å påpeike at vi enno ikkje visste om dette «var dagen då alt endra seg, eller ingenting gjorde det».

Sett i etterpåklokskapens ljos er det openbert at verken alt eller ingenting endra seg. Men noko har endra seg, og noko av det som har endra seg, har endra seg til det verre.

Les også: 22. juli-markering uten klemmer: – Jeg synes det er ganske trist

Den første tida etter 22. juli var vi med rette stolte av korleis nasjonen stod saman i sorga. Rosetog. Hatet skulle møtast med kjærleik. Mer åpenhet. Mer demokrati.

Då terroristen vart stilt for retten, solte vi oss i stråleglansen frå internasjonale media som roste oss for kor prinsipielt og verdig vi opptråtte i møte med ondskapen.

Den gongen, midt i sorga og sinnet, var vi mange som håpa at vi skulle få eit friare samfunn. Ei rausare forståing av kva det vil seie å vere norsk. Eit land der ingen skulle måtte frykte å verte syndebukk for andre sine handlingar, slik Sumaya Jirde Ali opplevde det den dagen terroren råka landet.

Men dei seinaste åra har vi sett mangfaldets motstandarar ty til stadig meir uforsonleg retorikk.

Aktørar som den islamfiendtlege bloggen Human Rights Service – som stadig får støtte over statsbudsjettet – og den milliardærfinansierte «uavhengige mediekanalen» Resett har bidratt til å forsimple den offentlege samtalen.

Les også: «Hundre års hemmelighold»

Begge desse hevdar å hegne om den demokratiske kjerneverdien «ytringsfridom», men vrangles denne verdien som «retten til sjølv å ytre seg uimotsagt».

Samstundes arbeider dei i praksis for å innsnevre ytringsrommet for andre. Særleg Resett har i utstrekt grad nytta seg av såkalla «ragebait» - insinuerande artiklar som i praksis inviterer lesarane til å gå til harde personangrep i kommentarfeltet.

Dei piskar opp fordommar frå folkedjupet og gjer dermed Noreg til eit trongare og mindre tolerant samfunn enn det burde vere.

Etter å ha gjennomlevd frykt, lette og skam erkjente Sumaya Jirde Ali at 22. juli «frå starten av hadde handla om meg og folk som såg ut som meg. (…) Eg slapp ikkje unna det politiske. Eg bar det med heile meg.»

Viss det er ein ting vi burde ha lært ni år etterpå, er det at vi må kjempe mot dei kreftene som vil gjere denne børa tyngre.

Det ansvaret ligg på alle som som ynskjar å leve i eit moderne og mangfaldig Noreg.

PS! Du leser nå en åpen artikkel. For å få tilgang til alt innhold fra Dagsavisen, se våre abonnementstilbud her.