Av: Rolf Schreiner
Der e ein smule uenighet i spørsmålet om kor sjakkspelet komme fra – det står mydlå tri store land i Asia. Og anekdoten om ka den store oppfinnaren sko ha i premie, e jo ganske fornøyelige. Rundt år 600 ville keiseren i Kina (eller kongen i Persia eller kongen i India) ha et nytt spel å forlysta seg med, og hvis någen kom opp med någe bra, så sko vedkommande få bestemme belønning sjøl.
Ein glube herremann presenterte sjakkspelet med sine 64 ruder, keisaren (eller kongen) blei kjempefornøyde, og det va tid for premiering. «Gje meg ett riskorn for den fyssta rudå, to for den andra rudå, og så videre dobbelt opp med riskorn på resten av brettet,» sa oppfinnaren. «Ikkje merr?» sa statsoverhodet. «Det ska me fiksa.»
No way. Premien blei nok aldri overrakt den stolte oppfinnaren. Allerede itte 33 ruder e me oppe i 8 milliarder riskorn – akkurat det kunne de vel skaffa – men halvparten av brettet gjenstår. Adle så har vært innom ein mattetime på skolen, vett jo at med ska fram te talet 263, og då ende me altså opp med 18.446.744.073.709.551.615 riskorn.
Ein kloge mann fant ud for någen år siden at hvis me tar all dyrkbar jord så finns på denne kloden vår, så må all verdens bønder stå på i to hundre år for å få fram 20 siffer med riskorn. Men då har me grød for ein stund!
Via araberne kom sjakk te Europa, og dagens spilleregler antas å ha oppstått i Spania på slutten av 1400-talet. Sjakk som konkurranseform blei udvikla på 1800-talet, og Wilhelm Steinitz fra Østerrike blei den fyssta verdensmesteren i 1886.
Verdenssjakkforbundet FIDE (Federation Internationale des Echecs) blei stifta i Paris den 20. juli 1924 og har i dag 170 medlemsforbund. FIDE fastsette spillereglene, beregne spillernes rating, tildele internasjonale titlar – og de arrangere VM i sjakk og sjakkolympiaden (verdensmesterskap for landslag).
Fram te 1946 va VM i sjakk et privat arrangement, og den regjerande mester bestemte sjøl kem han ville spela mod. (Grei ordning.) Då verdensmester Aleksandr Alekhin gjekk hen og døde i 1946, øvetog FIDE organiseringen av VM. VM-turneringen i 1948 blei vonne av sovjetrusseren Mikhail Botvinnik. Itte dette fekk me 24 år med sovjetisk dominans, og nye verdensmestre va Vasilij Smyslov, Mikhail Tal, Tigran Petrosian og itte kvert Boris Spasskij i 1969.
Så begynte ting å skje – amerikaneren Bobby Fischer udfordra det sovjetiske hegemoniet. Han va heilt overlegen i kandidatturneringen så ska finna ein udfordrer te VM-tittelen, og verden va klar for «Match of the Century» i Laugardalshöll, Reykjavik, på Island i 1972 – Spasskij mot Fischer. 24 spel – fysstemann te 12 ½ poeng vinne.
Fischer rakk ikkje åbningsseremonien, han la ner forbud mod TV-kamera, han forlangte de syv fysste radene med tilskuere fjerna (han fekk tri) og han ville ha 30 % av tilskuerinntektene. FIDE nekta. Itte møje øvetalelse – bl.a. ein telefon fra USAs fremtidige udenriksminister Henry Kissinger – fløy Fischer te Island.
Itte at Spasskij tog ledelsen 1 – 0, krangla Fischer kraftigt med FIDE igjen, og han nekta å møda opp te neste spel. 2 – 0 te Spasskij. Nå trodde mange at løbet va kjørt for den eksentriske amerikanaren. Men itte nok ein telefon fra Kissinger (kanskje derfor han fekk Nobels fredspris i 1973) møtte Fischer opp, og han fekk Spasskij med på å spela i et lide kott bag scenen, uden publikum. Det sko straffa seg.
Fischer vant neste spel. Så blei det remis, og så vant Fischer to ganger. Ny remis – før Fischer gjekk opp te 5 – 3. Då Fischer vant det 13. partiet og tog ledelsen 8 – 5, va Spasskij så øvegidde øve at han blei lurt i flerne feller, at han blei siddande og stirra på brettet lenge itte at kampen va slutt.
De syv neste partiene blei remis – med tri poengs ledelse va Fischer fornøyd med å snigla seg fram te VM-tittelen. Det 21. partiet blei det siste. Spasskij spelte dårligt, og då de tog pause, va det klar fordel te Fischer. Spasskij kom ikkje tebage te bordet, men gav opp per telefon. Med seier 12 ½ mod 8 ½ blei Bobby Fischer den 11. verdensmesteren i sjakk. Dette va onna den kalde krigen, heila Sovjet va såra – hegemoniet i sjakk va viktig propaganda – og Spasskij reiste hjem i skam.
Itte dette trakk Fischer seg tebage fra konkurransesjakk og nekta i 1975 å forsvare tittelen mod den russiske udfordraren Anatoly Karpov. Dermed fekk Karpov VM-tittelen uden kamp. Landsmaen Garry Kasparov øvetog tittelen i 1985, men han kutta ud FIDE og starta sitt eget forbund Professional Chess Association (PCA) i 1993. Bulgareren Veselin Topalov blei FIDE-mester i 2005, men året ittepå – då de to forbundene blei slått samen igjen – tapte han for russeren Vladimir Kramnik. Den andre mester itte krigen så ikkje kom fra Øst-Europa, blei inderen Viswanathan Anand – han tog tittelen itte å ha vonne ein VM-turnering i Mexico i 2007.
Og den tredje blei vår egen Magnus – verdens beste Carlsen.
Någen av oss har det med å huska verdensbegivenheder. «Kor va du då Kennedy blei skutt?» har me sagt i øve 50 år. «Kor va du då Oddvar Brå brakk staven?» sa Dagbladet i årevis. Nå går det på «Kor va du då Anand flytta tårnet te A4?»
Galskab e herligt.