Av: Rolf Schreiner.
Me så e født i Norge itte andre verdenskrig, har ikkje opplevd å bo i et okkupert land – og takk for det. Men eg har hørt folk fortella kordan det va å bli hærtatt av militære styrker øve nåttå. For oss fra Norge va det heilt uvirkeligt.
Det begynte 5. januar 1968 – då Alexander Dubcek øvetog styringå i Tsjekkoslovakia, som førstesekretær for kommunistpartiet. Han satte i gang ein rekke menneskelige, hyggelige tiltag så ikkje va så vanlige bag det såkalte Jernteppet. Han ville gje sosialismen «et menneskeligt ansikt» – liberale reformer blei det kalt.
De neste månedene har fått navnet Prahavåren – folk fekk oppleva ein viss grad av presse- og ytringsfrihed, det blei gitt mulighed te å oppretta flerne partier og det blei innført ein smule reisefrihed. Et snev av Vesten.
Dessuden va Tsjekkoslovakia i ein økonomisk krise, og Dubcek la ein plan om gradvis øvegang te markedssosialisme, men han lovte de høge herrer i Moskva at det va ikkje snakk om å gå ud av Warszawapakten eller tillada opposisjonspartier.
Gutta i Kreml va ikkje blide. Dubcek måtte inn på teppet – der va møder forskjellige steder i Øst-Europa der de sovjetiske partitoppane fortalte de tsjekkoslovakiske lederne at de va ude på tynne is. Men Dubcek forsvarte reformpolitikken, og han va sikker på at Sovjet ikkje ville gå te militær aksjon. Han tog feil – Leonid Bresjnev hadde fått nok.
Natt te 21. august 1968 blei Tsjekkoslovakia invadert av militære tropper fra Sovjet og de allierte landene Øst-Tyskland, Polen, Ungarn og Bulgaria. (Romania og Albania nekta å delta – det ska de ha!) Angrebet va leda av viseforsvarsminister Ivan Pavloski og besto av 27 armédivisjoner med 500.000 soldater, 800 fly og 6300 stridsvogner. Det sovjetiske pressebyrået TASS sendte ud ein melding om at invasjonen skjedde itte ein forespørsel om hjelp fra det tsjekkoslovakiske folket. Ja, da.
Dubcek blei arrestert. Men han fekk lov te å holda ein radiotale kor han sa at det blei nødvendigt å innskrenka reformene og ytringsfriheden. Vårens ledare blei fratatt sine verv i partiet, pressesensur blei innført og Tsjekkoslovakia va plutseligt et av de mest Moskva-tro diktaturene i Øst-Europa.
Før invasjonen hadde legendariske Gustav Aadnesen i Frisinn Volleyballklubb – han innførte òg håndballen te Stavanger itte krigen – sendt ein person på goodwill-tur te Praha, og han inviterte 30 studenter ved det berømte Karlsuniversitetet te Stavanger i romjulen 1968. Itte invasjonen lurte heile Frisinn på om studentane kom te Norge, men det gjorde de.
Den sovjetiske invasjonen blei modtatt med fordømmelse i den vestlige verden. Vår egen kong Olav kommenterte dramaet i Tsjekkoslovakia då han oppsummerte året i nyttårstalen den 31. desember 1968. Akkurat då bodde 30 studenter fra Praha på Mosvangen Camping. Og de inviterte 30 lokale volleyballspelare te Praha sommaren 1969.
Det 36. VM i ishockey sko egentligt ha blitt arrangert i Tsjekkoslovakia, men på grunn av invasjonen blei stevnet flytta te Stockholm, fra 15. te 30. mars 1969. Sovjet, Sverige og Tsjekkoslovakia va favorittar. Dobbel serie vil sei at okkupanten og det hærtatte landet sko mødas to ganger, og hvis någe landslag någen gang har spelt med hjerta udpå drakten, så va det Tsjekkoslovakia i fysste møde med Sovjet. Hevn!
Itte seieren 2–0 va der nærmare 100.000 mennesker så møtte opp på Vaclavske Namesti – hovedgaden i Praha. Der va òg ein fyr fra Frisinn så va nere for å sjekka forholdene. Han registrerte at det sto 2–0 i støvet på bagrudå då han kom te bilen. Ei uga seinare vant Tsjekkoslavakia øve Sovjet igjen, denne gang med 4–3. Då blei der nesten opptøyer i Praha, men det roa seg itte kvert.
De stysste sportsidiotane av oss huske at blant stjernene på det tsjekkoslovakiske laget va keeper Dzurilla, brødrene Jiri og Jaroslav Holik – og ikkje minst Nedomansky.
Eg va med då 30 rogalendinger dro med buss te Praha 15. august 1969, de fleste va 18–19 år gamle gymnasiaster. Me fekk faktisk uddelt lommapenger av vertskapet – idrettslig udveksling sto på statsbudsjettet der nere.
Men folkene va triste. Og det va ikkje lett å få de te å fortella ka de følte om okkupasjonen. Då måtte me gå heilt innerst i kaféen, sånn at de så snakte, hadde øvesikt øve kem så va i lokalet, før de sa någe.
På ettårsdagen for invasjonen, 21. august 1969, va me spente på om der ville skje någe spesielt. Me hørte på nyhedene at allerede klokkå seks om morningen blei to tsjekkoslovakere skutt. Det va det så sko te for å holda folk i ro den dagen.
Der e mange store industribedrifter og fabrikker i Praha – med høge fasader. Eg komme aldri te å glemma de kjempestore talene så va malte på husvegger øve heile byen. Beskjeden te okkupantane va klar: 2–0 og 4–3.
Okkupasjonen av Tsjekkoslovakia varte i 22 år. De fysste demokratiske valgene siden 1946 blei holdt sommaren 1990, og de siste sovjetiske troppene trakk seg ud 21. juni 1991. Me fekk perestroika (omlegging) og glasnost (åbenhed).
Det spørs om ikkje Alexander Dubcek og siste statsleder i Sovjetunionen, Mikhail Gorbatsjov, har hatt et par vodka samen.