Før han føyg opp la Froddien utvilsomt igjen ei arv på flekken av kloden me kalle Rogaland. For å bli klogare på denne arven, har RA tatt ein drøs med to unge vokalister fra Stavanger så begynte sin musikalske ferd nesten 50 år itte at Stavangerensemblet tog dialekten heilt ud.
Då fysste versjon av bandet me kjende så Stavangerensemlet starta opp i 1974, va’ Tore Renberg bare to år.
[ Fullsatt kirke tok farvel med Froddien ]
Jord og drid og kraft
Hadde det ikkje våre for Froddien, e’ det ikkje sikkert Mannen som elsket Yngve og Kompani Orheim ville blitt skreve.
– Dialekten e selve identiteten min. For både det eg skrive og det eg synge. Det e språge mitt. Det e ikkje sikkert eg hadde våre forfatter hadde det ikkje våre for Froddien. Eg har lert så enormt møje av ‘an.
Renberg huske godt då råkkebandet gjorde den skambefengte dialekten om te någe å ver stolte øve.
– Då me va ongar på sytti-tale, sto ikke Stavanger-dialekten i någen høge kurs. Det e veldig viktigt å veda. Det va omtrent bare visesangaren Svein Tang Wa så brukt’an. Det va ingen prominente og framståane dialekt i Norge. An blei sitt ner på og me skjemtes. Folk ville snakka pent og alt muligt aent. Og her vokse eg opp, ikkje sant, og når eg e 9-10 år så smelle dette rett i fleisen på folk. «Du ska pigede bli grønne, eg ska trega deg igjen». Det e gadespråg. Folket sitt språg. Det e jord og drid og kraft. Me blei stolte av dette.
Det eina tog det andra. Uden Froddien ville ikkje någen av de andre bandå så kom ittepå omfavna dialakten, tror Renberg.
– Så kom Mods, så Asfalt, så Smalhans. Det går ikkje an å øvevurdera innvirkningen Froddien hadde. Han va ledestjernå. Han va den opplagt stysste vokalisten og formidleren. Og det planta seg i adle så jobbe i byen og gjorde någe enormt me identiteten vår og språge vårt. Punktum. Finale. Utropstegn. Det er historielaust å ikkje forstå denne utviklingen av oss.
Han fortsette:
– Det e ikkje någe Mods uden Froddi. Uden Froddi, ingenting. Det e færre ittekommere enn man sko håbt på. Det e ein god del så Tøfl, Ingenting og Kaizers, nere på Jæren.
Då me va ongar på sytti-tale, sto ikkje Stavanger-dialekten i någen høge kurs.
— Tore Renberg
– Verdens vakraste dialekt
Vokalist og låskriver i Tøfl, Hans Markus Riisdal, rakk å møda Froddien ein gang, då Tøfl va et av oppvarmingsbandene for Mods på Viking Stadion i 2016.
– Då sto eg på same scene så Froddien. Eg fekk aldri hilst på an, men det va någe stort me det. Den særegenheten i måden han sang på, e inspirerane. Froddien va ein gigant.
De siste årene har det gått opp for Riisdal at han står på skuldrene te Froddien.
– Eg har lenge våre Kaizers– og Mods-fan. Fysst for et par år siden satte eg meg inn i Stavangerensemblet. Det så slo meg ganske fort va at det eg holde på me har blitt gjort før. Ikkje på ein negative måde, altså. Eg gjentar på mange måder historien. Mods har tydeligt uttalt at de e påvirka av Stavangerensemblet, og sånn sett e det ein direkte, men ubevisste påvirkning.
– Du knode ingenting i vokalen din. Kor bevisst e dette?
– Det e viktigt for meg. Det e heilt tilfeldigt at Stavanger ikkje e Norges stysste by, og det e ingen gronn te at Stavanger-dialekten ska ver styggere enn bogmål. Eg syns det e verdens vakreste dialekt. Når eg skrive låttekstene ska alt ver muntligt.
Han legge te:
– Det e for å løfta fram magien i virkeligheden, akkurat så an e.
[ Froddien er død ]
Å knoda eller å ikkje knoda
Då Riisdal såg seg sjøl på Lindmo, la han merke te at han hadde ganske mange «bogmålske vendinger».
– Eg fekk litt vondt av det. Av og te når eg snakke me folk så ikkje e fra Stavanger, kan eg finna på å sei «noen ganger», men det ville eg aldri skreve i ein sang.
Tøfl slapp sitt fysste album i slutten av september i år. Ein av sangene e titulert «Eg blei født uden at någen sporte meg». For å avgjør om det sko stå «sporte» eller «spurte», gjekk Riisdal tebage i Facebook-chatter for å finna ud av koss ‘an heilt faktiskt skrive det.
– Då søgte eg opp i chatten og fant ud at eg har skreve det s-p-o-r-t-e. Då blei det det. Det handle om autensiteten.
– Ka betyr dialekten for musikken te Tøfl?
– Det e både ein styrke og ein ulempe. Styrken e særpreget og lokal identitet. Og at det e vakkert, selvfølgeligt. Og at det låte fett. Ulempen e at någen ord forsvinne for de så ikkje forstår. Det va mange så trodde at eg synge «alle trene i byen min» i «Tunneler» .
Og den går sånn her: Ingen klatre i trenå i byen min // alle trenå i byen e låst inn, men //
Riisdal har merka seg ein tendens blant yngre musikere fra Rogaland.
– Någen av de yngre hadde nok songe «trærne». Men e det synd? De snakke jo sånn, då. Det e jo udviklingen i språget. Det handle om å ver sanne.
– På bogmål va det ikkje meg
Og så va det ein gjeng rondt Froddien så skrev disse tekstene. Ein av de va forfatter og historiker Gunnar Roalkvam så, blant aent, har skreve «Det e’kje greit å vera foggel i dag» og «Blyge Harry». Fysstnevnte har ‘an og satt musikk te.
RA møde Roalkvam på Breitorget, kor han har et arbeidsrom med udsikt te Breigadå, dagen før Froddien ska gravleggast. Klassiske musikk strømme ud av høyttalarane.
– Koffer begynte du å skriva på stavangersk, heilt te å begynna me?
– Eg hadde et syskenbarn inne i Ryfylke så eg brevveksla me når eg va 12-13 år, og han skreiv på nynorsk. Når eg då sko svara han på bogmål, va det ikkje meg, det blei så stivt. Siden eg ikkje følte meg trygge når det gjaldt nynorsk, blei det et dialektpreg heller.
Dialekten fant veien inn i sangskrivningen då Roalkvam skreiv ned minner han hadde samen me kompisene.
– Då eg studerte i Bergen og kom hjem igjen te Stavanger, mimra meg og kameratene om ting me hadde opplevd, særligt om Nylund skole så va ein tøffe skole å gå på. Stappfodle av folk og me någen galne lerarar. Då skreiv eg ner historiene sånn at me sko huska de, og det blei de fysste Toffa-tekstene mine så Svein Tang Wa satte melodi te. Eg konne ikkje ha skreve det på bogmål. Det va vår historie og då falt det mest naturligt å gjør det.
[ Stavangerensemblet stilles ut på Rockheim ]
Samtidigt kom det ei dialekt-bølga i heile Norge på syttitale. Ligavel ville ingenting skjedd av seg sjøl. DumDum Boys, så starta opp i 1979, e fra Trondheim. Men det e ikkje mye trøndersk å spora i «Splitter pine» eller «Enhjørning».
– Det falt samen med ein historisk periode. Fra å ver ein litt rolige hermetikkby, blei me ein oljeby med sterkt internasjonalt preg. Økonomien i kommunen gjekk opp og Viking vant flerne cup– og seriemesterskab. Det va ein sjølhevding i Stavanger og folk blei litt stolte av byen sin. Då spelte tekstene og inn, selvfølgeligt.
Spesielt éin ting har overraska Roalkvam:
– Kor seigliva musikken har våre. Til og med unge folk lige Stavangerensemblet. Sjøl om det nå e nesten 50 år siden. Froddiens måde å formidla har betydd møje.
Ufortjent mye selvtillit
Kjell Øverland, kjent onna artistnavnet Kapteinen, vokste opp på Revheim. I 2019 ga han ud sitt fysste album «en mixtape om kjærlighet». Hans nyaste singel «Superlim» så blei sloppen i slutten av oktober, nærme seg 40.000 strømmingar på Spotify.
– Javel, ka betyr dialekten for musikken din?
– Det har ein enorme påvirkning på at eg i det heile tatt drive med det eg drive med. Eg hørre enormt mye på engelske musikk, men tidligt i karrieren tog eg et valg om at eg ønskte å synga på Stavanger-dialekt. Det er nærmast meg personligt, et språg eg bruge i kverdagen. Hvis eg ska formidla meg sjøl te de eg ønske å nå, at de ska forstå det eg seie, e det best å synga på mitt eget språg. Eg har ufortjent møje sjøltillit av å bera denne dialekten. Eg e kjempestolte av ‘an.
– Har du någen forbilder fra Rogaland-musikken?
– Froddien, Mods, Morten Abel, Vamp og Kaizers. Og Bjørn Eidsvåg. Når du vokse opp med disse på øyrene, forme det ein ganske godt. Eg føle eg har en grunnmur å lena meg på. Stavanger har enormt mange bra musikere og band. De e jo litt eldre, men eg håbe eg kan ta innersvingen og kan ver den nye rockestjernå fra Stavanger, seie Øverland og ler.
Han oppleve at dialekten gjer ein dybde te artisteriet hans.
– Den dybden hadde eg mista hvis eg hadde songe på engelsk, eller på østlandsk, av ein eller aen rare gronn. Eg tror eg blir enormt møje mer relaterbar på dialekt. Det bryde ein barriere mellom kunsten og det menneskeliga mundane.
Eg føle eg har en grunnmur å lena meg på.
— Kapteinen
Her e det jo et slags paradoks i spel: Å bruga ord så ikkje alle forstår, gjer merr forståelse. Ei så kan någe om sånt e Janne Stigen Drangsholt, romanforfattar og professor i engelsk litteratur oppe på Ullandhaug.
– Koffer kan det ha seg at det gir mer forståelse å synga på dialekt sjøl om visse ord går tapt for någen?
– Når me skrive bogmål, blir det heilt klart ein avgrunn mellom oss og språket. Eg skrive bogmål når eg skrive skjønnlitteratur, og det e ofte ganske krevane. Det bler någe polert ved det så ikkje føles heilt ekta. Tar man spranget te engelsk blir det endå tydeligere, og man ende ofte opp med klisjeer og rim så ikkje e meiningsbærane.
Det e någe meat det språge du vokste opp me så du har brukt heilt fra barndommen av. har så enormt møje historie, identitet og tilhørighed i seg, fortelle Drangsholt.
– Når du bruge dialekt i kunstform, blir det elevert. Det bler te någe aent. Du uttrykke ikkje bare din egen identitet, men du lage et rom så andre i same område vil kjenna igjen i. Og der tror eg Stavangerensemblet va utrolig viktige.
Kraften i kverdagsspråket
Når Stavangerensemblet sang på dialekt, skjedde det to ting, meine Drangsholt.
– Folk konne kjenna seg igjen i sangene, de brukte kjente situasjoner og sang på et språg så folk levde me i kverdagen, någe så føre te gjenkjennelse. Me bruge kunst te å se på oss sjøl fra ein litt aen vinkel.
– Når Tøfl synge på dialekt e det ein poesi ved det. Dialekten prege setningsoppbygningen og det e gjennomført på adle nivå. Det e utrolig godt gjort. I Tøfl-låten «Glad i deg» ivaretar dialekten någe av den varmen og kjærligheden så ligge i den sangen. Den hadde kanskje gått tapt hvis de hadde brugt bogmål eller engelsk.
Men før dialekt-bølgen på sytti- og åtti-talet, va ein forståelse av atte kulturen fantes et aent sted.
– Kunst og kultur va sentralisert, og Rogaland va ein marginaliserte region. Folk hadde ikkje sterke dialektstolthet. Hvis du va fra Rogaland og blei intervjua på tv, måtte du knota fordi du sko prøva å snakka et slags bogmål, så jo e heilt umuligt å få te for oss så det va alltid liga ubehageligt å hørra på.
Råkk e ein type motstandskultur så komme fra periferien og opprøre, så står imod senteret, fortelle Drangsholt.
– Det e enormt kult at Stavangerensemblet ga alt og kjørte på me lokale identitet så skabte stolthed. Det har betydd veldig møje for veldig mange. Froddien e så stjerna når han gjør det. De var først, de var pionerer, og det å gjennomføra det med ein sånn bravur så de gjorde, e så enormt imponerane. Me skylde de møje.
Hold deg oppdatert. Få daglig nyhetsbrev fra Dagsavisen
