– Eg synest at dei vakraste dikta er dei blyge

Eg tek til med eit uvanleg ord: det opphøgde. Først nokre lause påstandar: Det opphøgde står over oss. Det vakre i diktet viser det opphøgde, til dømes i naturen. Naturen treng det vakre i diktet. Naturen treng vår age, vår ærefrykt overfor det som ikkje er oss. Den treng at vi har age for svartsniglars livsrett. Ikkje berre for menneskas behov og trong og krav. Age kan framkallast ved det vellukka diktet. Det kan verte ei religiøs kjensle.

I gammalgresk finst omgrepet phainómenon, det betyr: «det som viser seg». I det følgjande seier eg litt om kva som viser seg for meg.

Attom seg har alle mine diktbøker tanken om kosmos: kunnskapane som astronomane og astrofysikarane legg fram. Særleg dei om galaksen «vår», at vi høyrer til ei ganske lita sol heilt i ytterkanten, 30 000 lysår frå senteret. Astronomien viser oss at menneska og medvitet er kome fram i kosmos på ein merkeleg måte og etter hendingar vi veit om, men ikkje forstår. For big bang-teorien forklarar ikkje framkomsten av kosmos. Einstein rekna på utviklingar «a split second» etter det som eventuelt bringa kosmos inn i eksistens. For meg verkar det ikkje fjernt å lese astronomi. Å lese og tenke på astronomi er mellom anna å få vite kvar ein er. Mogleg det er upoetisk, men for meg er ikkje stjernehimmelen «lyse punkter» eller noko slags dryss. Stjernene, dei er store soler; Betelgeuse i Orion er så stor at diameteren er som Neptuns bane. Somme er særs energirike og «sinte», slike som Sirius, naboen vår. Eg vil fram til dette at vår bevisste tanke har komme til som følgje av det som hender i galaksen. Vi som art tenkjer, og det som følgje av utviklingar i sola og i jorda. Kva som byrja desse utviklingane, er i det løynde for oss. Når vi ikkje veit så grunnleggande ting, er det teikn på at vi skal ha forsiktigheit i oss og age for at fenomen vi ikkje fattar, kan ha andre mål enn oss; det opphøgde kan ha ei vilje til noko anna og med ein større og viktigare plan enn berre å framskaffe vår art.

Astronomane kan forklare i grove trekk korleis sola verkar. Diverre kan ikkje «respekt» for sola og jorda utleiast på liknande vis som fysisk lov og nødvendigheit. Dette er det eg driv med – å ha og å syne fram respekt for alt liv. Eg vil peike på at eit dikt om ei vevkjerring eller om arbeidarar som drøftar bilar, grunnar seg på slik respekt. Ein stutt tekst om nabodama som lagar seg ein park, viser til eit fenomen i kosmos. Diktet er ikkje mindre merkeleg enn dette at sola pøser energi kvar sekund rundt ikring seg og har halde på med dette arbeidet i fem milliardar år. Ho er eit fenomen: Ho er dette som viser seg. Slik er det òg med diktet: Det viser fram. Det viser fram si form og det forma viser eller fortel. Eitt viser fram vevkjerringa, eitt viser fram arbeidarar eller ein epleblome. Dei viser seg i diktets form. Så gjer eg ei brå vending og spør: Kvifor ikkje dikt om alkoholmisbruk, eller om det gjerne aller vakraste: den store kjærleiken? Då vil eg svare med eit råd diktaren Arne Ruste gav meg for 24 år sidan då han var læraren min på eit skrivekurs i Sogn: «Skriv om det du har greie på», det var hans klare tale.

Dette som eg nemnde først, «det vakre», har nokon greie på det? Kva vil det seie at «det vakre» viser seg? Eg har skrive ofte om augneblinkane, om småhendingar i kjøkkenet som eg prøvde vise at eigentleg er store. Måten ei kråke flyg inn på altanen på. Men oftare har eg fokusert på det tidlaust vakre. Den mystiske sola, som nokre skriv er «vår» sol. Fjordens vakkerheit, nesten tidlaust vakker, den òg.

Eg har diverre denne store mangelen at eg ikkje har greie på det gjerne vakraste av alt: den store kjærleiken. I den komande boka kjem nokre ord om den «små» kjærleiken. Men blikket til ei blåmeis er også vakkert, sjølv om det er i ein litt lågare liga. Og der er det eg har halde på. Ei blåmeis har svarte auge som ser på deg ut frå ei svart smal stripe, den vesle issen lyseblå.

Kva er det vakre? Eg meiner at det vakre ikkje kan vere ein flunkande ny sportsbil eller ein oljeplattform eller smykka til ein riking. Men det blyge auget til ei nise i Åfjorden er vakkert. Augnestikkarars kropp og vesen er vakkert. Verdas største blå diamant vert noko stygt dersom den er kjøpt etter at ein har tynt sveitten ut av gruvearbeidarar som slit for ei luselønn. Skulle derimot arbeidarklassen eige diamanten og rentene på verdien gjekk til fattige barn, ja då ville lyset frå den diamanten vere «det vakre», det lyset ville då vere ein manifestasjon av «det opphøgde».

Det er eit mål å la det opphøgde få spegle seg i det mest vellukka diktet. Det beste diktet må kunne gje dette eg talar om, eit rom der det kjem til synes. Ein ørliten del av det opphøgde kan vise til det aller største som vi vanskeleg har ord for, sjølve eksistensens faktum, dette «eg er». Eit dikt om hjortens auge og kva det speglar, kan vise til harmonien i kosmos. Å vere i språket, vere «Undervegs til språket», det kalla Heidegger dette å vere med i den store pågåande hendinga. Han kalla det opphøgde for «storhendinga», das Ereignis. Eg hevdar at det opphøgde kan vise seg i diktspråket, men diktet er ein for liten stad for slikt, det kan berre vise noko på eit mikronivå. Eitkvart dikt om det vakre, om storhendinga, sjølv det mest vellukka, er berre å rekne som vage, hjelpelause forsøk på å «fange» slik stordom.

Eg tek med at for meg er mysteriet viktig. Dette mirakuløse at kosmos finst, at det, på anna vis enn vi, eksisterer. Det kunne også vere slik at det ikkje eksisterte. Eg tek opp att at for meg høyrer galaksen vi bur hos, med i det vakre. Dei milliardar soler som lyser nett no, og dei som nett no «sloknar». At sola og hjorten er med i det vakre. Det stygge sin realitet kan vi ikkje få vekk. Aldring, sjukdom og død sin realitet og nådelausheit går ikkje an å avskaffe. Den sida veit vi vil vinne over kvar av oss som individ. Men alt tyder på at kosmos, det opphøgde – det fenomenet held uavkorta fram med å vere og utvikle seg. Og det er ikkje sikkert det går mot nokon slutt i det heile. Tvert om kan det vere så høgt over oss at det går mot ein type mål vi menneske slett ikkje har føresetnader til å skjønne, mål så høgt over oss at ein ikkje treng prøve å tenkje det ut, endå om ein skulle vere den fremste på kloden i teoretisk fysikk eller kosmologi. Vår innsikt i kosmos kan gjerne samanliknast med den innsikt ein meitemakk har i filosofi.

Enkeltordet for det som både er vakkert og opphøgd, er «harmoni». Å plukka plast or havet, det er harmonisk aktivitet. Dei som plukkar plast og tek med seg frå strendene tilhøyrande ein lysande fjord, dei lever i ein harmoni. For dei er innkopla i det at nisene og spekkhoggarane skal få halde fram med å ete etande ting i denne fjorden. Det er harmonisk å halde på slik å hjelpe. Det er ei hjelp på to sider: til dyr som er langt eldre enn oss på denne planeten, og til oss sjølv som art. Hjelp til oss sjølv som art er å fremje alt som skjønar at vi må verte blygare, forsiktigare, både som folk og som art. Vi må innsjå presset vi utøver mot kloden med våre milliardar individ, og vi må hjelpe dei som skjønar at vi ikkje må øydelegge vår livssfære, vår smale biosone. Alle som går inn med slik hjelp, er i harmoni.

Kan naturen vere med i det opphøgde når eg seier naturen treng vår hjelp? Vel, naturen går vidare godt utan homo sapiens omkring. Men den er både opphøgd og treng vår hjelp, for eksempel den hjelpa at vi sluttar stelle oss slik at andre, uskuldige arter vert borte frå planeten eller sterkt minkar.

Harmoni, som eg seier, viser til det opphøgde, den kan vise seg noko særs blygt og lite. Harmoni kan vere ei lita vestnorsk elv, den er nesten berre ein bekk, og få ser den. Men det lever der eit lite «folk» av aurar, nedi straumen av varierande styrke, i samspel med det alltid strøymande vatnet, enno reint. Og er der i samspelet sitt med makkar og fluger og mangt anna flygande. Og med sollyset, korleis sola står gjennom årets gang. Den elva eg tenkjer på og har skrive om, kalla ein kritikar for «ein kosmisk straum». Eg tykkjer det var særleg godt sagt. Såpass kom eg ikkje på sjølv. Harmoni oppstår mange plassar, og på uventa vis kan den komme fram. 40 høge tistlar på ei glenne i ein skog kan vere harmoni. Alt livet ikring dei mørklilla tistelkronene, libellane og dei kvite sommarfuglane som kjem på besøk på seinsommaren, det er harmoni.

For meg er det slik at diktet vert vakkert idet det nemner eller fremjar aspekt ved verda som på ein måte vekker opp lesaren til å sjå frå ein ny vinkel. Nokre døme: «elva fer gjennom auren», og noko meir krevjande å ta til seg: «elva dreg heimatt gjennom aurane.» Eg synest at dei vakraste dikta er dei blyge. Dei er ikkje høglydte reklameskilt. Dei vert vakre ved å ta dei minste sitt standpunkt. Her aurane.

Diktet om ein lysande fjord vert vakkert idet diktet nemner han, nemner fenomenet. Diktet låner noko av fjordens vakkerheit når det viser fram hans eigenverdi. Når det viser fram augneblinkane med straumskiftingane der og med livet i grunnane, tareskog med blågom og berggylter. Eg vil gå så langt som å seie at her vernar diktet fjorden som noko verdfullt som ikkje sjølv kan vende seg til menneska. Greier diktet å få fram fjordens verdi, er det vellukka og vakkert. Resten er opp til det politiske skjønnet hjå lesarane. Det vellukka vakre diktet treng ingen rim, og det proklamerer ikkje, det kan oppnå å ha mykje i seg med få blyge liner. Eit dikt om tallerkenen og oppvaskkosten kan lyfte eit kjøkken opp til å vere ein stad for stor undring over livets gang. Beint ut sagt: Ein tallerken med ei blå rand rundt kan verte ein stad å vere for underet menneskets eksistens er.

Kvifor manglar kampdiktet i min produksjon? Kvifor har eg ikkje dikta omkring det vakre i sjukepleiarane som på ei dementavdeling gjev sine pasientar dei best moglege livstilhøve «mot alle odds»? Kvifor har eg ikkje skrive dikt som kunne verke som appellar til bruk i den politiske striden for å berge miljøet, omgjevnaden vår, naturmangfaldet? Kvifor er det ikkje skrive eitt einaste kampdikt mot oljekapitalen, mot den etter kvart særs skadelege verksemda til Statoil, Exxon, Shell? Eg burde ha skrive kampdikt til bruk for menneske som prøver berge klima på kloden. Men noko har hittil hindra meg i slik direkte deltaking. Kva er det? Kvifor har eg som venstreradikalar aldri prøvd på å skrive dikt i nærleiken av det Rudolf Nilsen greidde? Eg kunne ha laga kampdikt om då eg prøvde hindre at bedriftsleiinga på verftet eg jobba på, lukkast i å tvinge arbeidarane ned att i maskinrommet på sveisearbeid like etter at skotta var mala med plastmaling. Kvifor vart det ikkje?

Eg har ikkje «brunne» nok for kampsituasjonen til å skrive om den. Rettare sagt: Då var eg for mykje i brann til å skrive eitt einaste diktord. Det som har drive meg til diktskriving, er den klåren og det skarpe synet eg har fått så ofte av kjensla: Du er åleine, og desse er her: livet og døden. Når eg er gjesta av desse tre kreftene: åleine–livet–døden, då er det at det vakre har synt seg, at harmoni har synt seg, når eg i ei slags merkeleg ro har sett ut på verda ikring meg. Og eg har dikta ut frå den roa, dikta ut frå den klårheita. Eg nemnde mangelen på den store kjærleiken. Den har eg snudd om på til å verte ikkje fullt så lammande. I staden for denne har blikket mitt vorte skarpt ut på verda. Eg har oppdaga dei minste verande vesen. I gråblå grus ei raud vevkjerring på tre–fire mm. Noko grøn halvvegs tang, på ein strandstein i Åfjorden. Desse små verande tykkjest meg verdfulle. Og eg har tykt at dei liksom har presentert seg for meg og sagt: Vi vil gjerne bli sett.

Eg er livsdyrkar. Men memento mori-krafta trur eg har vore den «gjesten» som verkeleg har fått meg til å skrive. Tanken og krafta: memento mori. Den har effekten: Alt du ser på no, vil du om ei tid ikkje sjå. Ergo er dette du ser på no, det motsette av sjølvsagt. Du ser ut på ei pågåande hending av største verdi og potensial: menneskets eksistensmåte. I menneskets eksistensmåte er du innkopla, og du kan blande deg inn ved a) å rapportere om det vakre, om det harmoniske og b) sjølv å bringe ved skriving noko framifrå vakkert inn i eksistens. Kvart dikt, det er ein ny freistnad på å oppnå dette, det er eit ideal eg dyrkar og som min praksis er knytt til.

Eit døme på kva som vert sett: 40 solglimt dukkar opp i løpet av ein minutt på ein mørkeblå eller svart fjord. Min respons: Desse glimta viser seg for deg, desse «er til deg». Noko så vakkert som dette medan milliardar av soler lyser like ved deg, det må du no fange inn og gje att for medmenneska i den grad det er mogleg.

Memento mori. Difor dyrkar eg livet, og då meiner eg ikkje berre menneskelivet, men mennesket i sitt samspel med «omgjevnadene». Merk ordet. Det er nemleg noko som vert gjeve her. Omgjevnadene gjev. Somme gonger tek også omgjevnaden og er hard. Kreft er hardt. Mange lid, og smerte er i omgjevnaden. Men somme menneske vil diverre berre ta. Oljekapitalen og deira handlangarar vil berre ta, berike seg med pengar. Dei er ikkje snille, dei veit stoda no, etter det klimaforskarar så å seie samstemte har lagt fram siste 20 år. Eg hevdar dette, sjølv om mange av dei skulle vere snille med eigne barn.

I meg er eksistensen, slik skissert, langt viktigare i praksis enn situasjonen med politisk kamp. Livets faktum, livets faktisitet: alle solstrålane som enno når mitt medvit, tidsstraumen og det underet at eg er. Desse fenomena har råka meg primært. Kampen sekundært. Kritikken «han skriv ikkje om menneske» råkar meg ikkje mykje. For kvart einaste dikt viser fram nytt ved diktskaparen. Han, vil vel alle vere samd i, er eit menneske så godt som noko. Dikta kan på eitt vis seiast å ikkje gjere stort anna enn å kartlegge eitt menneskes medvit. «Superegoist», vil mange då seie. Nett den påstanden har gjerne noko føre seg? Ein diktar, som eg hevdar eg er, må ha lov å ha stort fokus på seg sjølv. Elles hadde han eller ho ingenting å komme fram i offentlegheita med.

Det vakre mellom menneske og det vakre i naturens harmoni har vi, som er ein så viktig art på Tellus, ansvaret for å bevare og helst forbetre. Vi må lage dikt om det, vi må skrive artiklar om det, vi må bruke alle lovlege middel for no å stogge oljekapitalen som trugar med å jage vår art utfor eit klimastup. Denne kampen står eg og mange andre i, og den er akutt viktig. Vi må ut i strid mot plastindustriens globale diktatur. Samle plast på strendene og prøve slå tilbake kjelda.

Dikt som viser respekt for alt levande liv i sine biologiske nisjar, deltek i striden på sitt vis. Alle som driv med slikt, er innkopla i noko viktigare enn personleg makt og lønskampar. Alle som vert med i miljøkampen på eitt eller anna nivå – eg vil våge å hevde at dei driv på med «det opphøgde».

For meg kan det seiast å vere det heilage. Kva så det heilage er, må lesaren svara på.

Dagsavisen trykkar i samarbeid med Norsk Forfattersentrum eit utval «Forfatterforelesinger» frå Litteraturhuset i Oslo. «Eg synest at dei vakraste dikta er dei blyge» er basert på «Hatløyforelesninga».

Fakta

Kjartan Hatløy (f. 1954) debuterte i 1996 med diktsamlinga Solreven.

Han har ifølge Oktober forlag gitt ut til saman elleve samlingar.

«Kjøkkendikt» frå 2012 vart innstilt til Brageprisen, og «Den kvite vegen» frå 2016 vart innstilt til Ungdommens kritikerpris. I haust kom «Dikt i samling».