---
Kortroman
Jon Fosse
«Kvitleik»
Samlaget
---
Det startar rimeleg kvardagsleg. Ein mann, eg-forteljaren i forteljinga Jon Fosse kallar «Kvitleik», er på køyretur. Han lid av keisemd. Difor har han køyrd ut utan plan, på ukjende vegar. Heilt til han blir ståande bom fast, ein aude stad nær ein skog. Det er seint på hausten, nesten vinter.
Mannen får det for seg at han bør gå inn i skogen for å leite etter folk. Mørket fell på. Det byrjar å snø. Mannen frys. Ser lite. Mister kjapt kjensla av kor bilen eigentleg står, og kva retning han bør gå. Og kva gjer han no eigentleg inni skogen i utgangspunktet? For ein toskete tanke! For ein elendig plan!
Eit villfare menneske, altså, i mørk skog på seinhausten. Hausten kan like gjerne vera «livsens haust», mørket kan også vera metaforisk — eit tungsinn eller ei livskrise. Dette er ein fyr eg møtt før i verdslitteraturen!
[ Kva om du hang fast i 18. november for alltid, i ei evig gjentaking. Kva ville du gjort? (+) ]
Øvst på assosiasjonslista mi, er forteljaren i Dante Alighieri sin «Den guddommelege komedien». Forteljaren der, altså Dante sjølv, innleier heile eposet slik: «Midtveges fram i gonga gjennom livet/eg fann meg att i tjukke, svarte skogen,/ i vilska fór eg langt frå rette vegen», i Magnus Ulleland si omsetjing.
Så bruker Dante hundre lange vers, såkalla songar, på å arbeide seg gjennom helvetet og skjærselden til paradis. På vegen ser han mykje fælt, men møter også gode hjelparar. Diktaren Vergil står for kunnskap, kjærasten Beatrice for tru og kjærleik, og Jomfru Maria for nåden. Det ender godt. Dante når Paradis, når Gud.
[ Apartheid var rett, for elles ville sovjetisk kommunisme ta over, lærte Damon då han var gut (+) ]
For vår mann i skogen, altså eg-forteljaren i «Kvitleik», ser det bokstavleg tala mørkare ut. I alle fall i starten:
«Eg går. Eg går rett framover. Eg tenkjer at dette kjem aldri til å gå vel. Eg kjem til å fryse i hel. Om ikkje eit under skjer, så frys eg i hel. Og kanskje var det nettopp difor eg gjekk inn i skogen, fordi eg ville fryse i hel. Men det vil eg jo ikkje. Eg vil jo ikkje døy. Eller er det nettopp det eg vil. Men kvifor vil eg døy», skriv Fosse.
[ Elisabeth var berre tre år då broren døydde. Det gjorde familiemedlemmen einsame for kvarandre ]
I motsetnad til i sjubandsverket «Septologien» på 1200-sider, som er utan punktum, brukar Jon Fosse korte setningar i «Kvitleik». I alle fall i starten, før eg-forteljaren sine tankar flyt meir og meir ut. Men spørjeteikn driv ikkje forfattaren med. Spørsmåla er uansett retoriske, del av tankekverna.
[ «Septologien» var ei av dei aller beste bøkene i 2021. Heile lista her (+) ]
Mannen likar seg ikkje. «Dette mørkret gjer meg redd. Eg er rett og slett redd. Men det er ei roleg redsle. Ei redsle utan angst. Men eg er verkeleg redd. Er det ikkje berre eit ord. Nei alt inne i meg er som i ei slags rørsle, nei ikkje éi men mange rørsler utan samband, rotete rørsler, kavete, ujamne, hakkete. Ja slik er det».
Heldigvis møter han etter kvart nokon i skogen. Rett nok snør det, men det kan ikkje forklare kvitleiken som strålar ut av skapnaden som vert gradvis tydelegare mellom trea. Er det eit menneske? Neppe. Ein engel? Kanskje. I så tilfelle ein god engel, eller ein vond? Vår mann er slett ikkje sikker. Ikkje heller då han høyrer ei røyst: «Skapnaden seier: eg er den eg er – og eg tenkjer at det svaret har eg høyrt før».
[ Fjorårets beste? Desse bøkene sette Dagsavisen sine faste bokmeldarar høgast pris på i 2022 ]
Haha! Den replikken er det fleire som har høyrt, eller i alle fall lese, før. Det er ordrett det Gud svarer då Moses spør kva han skal kalla Gud, i bibelforteljinga (2. Mos 3:14) som startar med den brennande rosebusken, der Moses blir fortald at han er den som skal føra israelittane ut av Egypt. Gjennom nytestamentet er det mange ekko av dette svaret, då lagt i munnen på Jesus, som også «er den han er».
Er det kanskje sjølvaste Kvitekrist, altså Jesus, alias Gud, forteljaren møter i «Kvitleik»?
Ei slik tolking er i alle fall ikkje heilt fjern. Eg-forteljaren fraus, men den lysande skapnaden gjer han varm. Det var mørkt, men blir lyst. Mannen var redd og aleine, men møter noko(n) som i eigne ord ikkje følgjer etter, men som like fullt følgjer han. Kristenmetaforar er her nok av. Også i «Septologien» handla det mykje om kristentru, om nåden, om det me ikkje forstår, men berre må tru.
[ «Årets deiligste amerikaner», skriv Dagsavisens bokmeldar. Om kva? (+) ]
Vår mann møter uansett fleire i den mørke skogen. Eit eldre par. Er det foreldra hans? Dei seier så. Men er ikkje til den heilt store hjelpa likevel. Eller? Så dukkar det opp ein mann i svart dress, utan sko. Kven er han? Og kor er dei på veg, alle saman?
Mannen er mest forvirra. Lesaren får tolka som ho vil. Også då forteljaren søkjer Gud heilt eksplisitt, berre utan resultat han forstår: «Eg står heilt still. Eg vil at det skal vera heilt stilt, eg vil lyde til stilla. For det er i stilla Gud kan høyrast. I alle fall har einkvan sagt det slik, men eg kan i alle fall ikkje høyre noka Guds røyst, det einaste eg kan høyre, ja det er ingenting».
Ingenting. Stille. Eit ekko av – eller kanskje heller ein motsats til? –Tor Jonsson sitt «Fattig ynskje»: Var eg ein Gud,/ville eg skapa/ei stillare verd./Der skulle alle elske. // Var eg ein Gud/ville eg skapa/kjærleik og død,/berre kjærleik og død».
For Døden, med stor D, høyrer også med i «Kvitleiken», slik døden var viktig del av «Septologien». Det kan sjå ut til å ende der, i kvitleiken. Kva som møter oss – og forteljaren – på den andre sida, skriv ikkje Jon Fosse noko om. Han er som vanleg meir oppteken av å tumla med spørsmål, enn av å gi svar.
«Kvitleik» er ei tynn lita flis av ei bok, i stor kontrast til sjubandsverket «Septologien». Men på dei rundt sytti sidene forteljinga varer, er det god opning for tanken, for undringa, for assosiasjonane og sansane.
Også heilt konkret, er det lett å sjå føre seg scenane Fosse skriv fram. Ein kan kjenne kulda, sjå snøen, frykte mørket som kjem sivande. For så å oppdage noko nytt allereie i andre gjennomlesing. Eit nytt bilete, ein ny assosiasjon. Til og med litt komikk.
Som vinterlesing ein kveld medan snøen lavar ned, er «Kvitleik» slett ikkje noko dumt val.
[ Etter «Lykkeland» kjem ein ny NRK-serie frå «Jærens Paris». Nei, ikkje Stavanger... (+) ]
[ Fleire bokmeldingar, forfattarintervju og litteraturnyheiter frå Dagsavisens bokredaksjon ]
