Den svenske redaktøren og forfattaren Olof Lagercrantz opnar boka si «Konsten att lesa och skriva» med å omtale det å lese, som eit mirakel.
«Øyet følger svarte bokstavtegn på det hvite papiret fra venstre til høyre, om og om igjen, og vesener, natur og tanker som en annen har tenkt, nå eller for tusen år siden, stiger frem i fantasien vår. Det er et underverk større enn at et såkorn fra faraoenes grav klarer å spire.»
Og, mirakuløst, finst det ei bok for alt.
[ Færre gutter enn jenter leser: – Vi står overfor en stor likestillingsutfordring ]
Den emosjonelle boka. Fantasy-bøkene tenåringsbarna mine les. Victoria av Knut Hamsun med små ord for store kjensler, lesen i kjærleikssorg, som 17-åring. Finst det sterkare kjensler?
Den funksjonelle boka. Handbok-bøkene. Lonely Planet, det er vel ingen bokserie eg har lese meir av i mitt liv. Korleis-bøkene, dei som kan gi deg alt det du trur du kan få ved eit google-søk, men som inneheld ein meir heilskapleg og djupare versjon.
Sommarboka. Ho var tjukk, sliten i kantane, hadde blitt pakka opp og ned av ryggsekken tallause gonger, hadde flekkar av sand, solkrem og vin. Sjølv teksten smakar sommar: Syndere i sommersol av Sigurd Hoel, Therese Tungen si novelle Seksten.
Sommarboka. Ho var tjukk, sliten i kantane, hadde blitt pakka opp og ned av ryggsekken tallause gonger, hadde flekkar av sand, solkrem og vin.
Den ungdommeleg ambisiøse boka som du må plukke opp att seinare i livet. Robert Musils Mannen uten egenskaper. Eg har byrja på ho to gonger, men aldri fullført.
Den perfekt komponerte boka, ho som dreg deg inn i ein labyrint og leier deg rundt. Du forstår ikkje sjølv kvar du er på veg, men forfattaren leier deg forsiktig vidare, og gradvis – eller med eitt slag – blir det uklare erstatta med det fullenda. Sjakknovelle av Stefan Zweig, eller Tollak til Ingeborg av Tore Renberg.
Og den episke boka, den store historia. Den du nesten ikkje kan gape over. Toni Morrisons Beloved, Don DeLillos Underverden. Jonas Wergelands eventyr.
For meg personleg er likevel mirakelet i lesinga knytt til noko anna. Lesing er det viktigaste bevisstheitsutvidande middelet vi kjenner. Og det er heilt lovleg. Litteraturen gir deg tilgang til nye verder, andre liv, ukjende territorium, uvane tankar og erkjenningar og alternative måtar å sjå verda på.
I periodar eg ikkje får lese noko særleg – jobb, småbarn, plikter – lengtar eg etter nett dette. Som kan utvide bevisstheita.
I mange år var eg stortingsrepresentant, og med det følgde mykje pålagd lesing. Dokument, stortingsmeldingar, merknader. Ein kunne verte heil fortumla, og drøyme om å lese ein roman i staden. Og sanninga er at av og til gjorde eg nett det, las ein roman, ei sakprosabok eller ein viktig forskingsartikkel i staden. Og det var nesten alltid rett prioritering. Det utvida bevisstheita mi.
Ikkje eit vondt ord om den korte boka, men om du vil ruse deg på ei bok er det som oftast mursteinen som duger best. Boka som har tid til omvegane, omfanget, detaljane. Desse leseopplevingane er verde å vente på – og i vår har eg hatt tre av dei:
Antkind av Charlie Kaufmann (ja, han, manusforfattaren bak filmar som Being John Malkovich og Eternal Sunshine of the Spotless Mind) er ein eksplosjon av ei bok. Ein absurd, komisk og satirisk odyssé gjennom amerikansk samfunnsliv med referansar til populærkulturen i det tjuande hundreåret og woke-kulturen i vår tid. Utgangspunktet er ein filmkritikar som finn ein film som det tek tre månader å sjå. Ifølgje han den mest geniale filmen gjennom tidene, men som går tapt i ein bilbrann. Berre éi filmrute er intakt. Ut frå denne ruta fabulerer forfattaren fritt, og byggjer karikaturar og perversjonar av alt og alle. Boka er ein omveg på 700 sider. Vanskeleg å forstå der og då, men like fullt fekk boka meg til å kjenne at eg måtte vidare, djupare – og då eg var ferdig var det som å kome opp og gispe etter luft.
[ Geir Rakvaag: En desperat kamp om hvem som har størst p…otensial ]
Omfangsrik er The Dawn of Everything – A New History of Humanity av David Graeber og David Wengrow. Dette er ein antropologisk og arkeologisk revisjon av menneskeslekta si tidlege historie. Dei to tek eit oppgjer med den lineære utviklingshistoria frå ville stammar, til jegerar og sankarar, til jordbruk med klassar og ulikskap. Dei hevdar at dei tidlege menneska hadde eit mangfald av samfunnsformer – og at jordbrukssamfunnet ikkje må innebere ein overgang til ein hierarkisk, klassedelt struktur.
Eg vedgår det gjerne, eg er uhyre svak for den store historia som kan forklare alt. Sapiens, Guns, Germs and Steel, Why Nations Fail eller Development as Freedom. Ikkje fordi eg trur på ei stor forklaring på alt. Eg les dei som perspektiv – ikkje fasitar. Graeber og Wengrow klarer nett det, å få inn eit perspektiv som er nytt og som aukar bevisstheita. At vi faktisk vel korleis vi organiserer samfunnet vårt.
Eg vedgår det gjerne, eg er uhyre svak for den store historia som kan forklare alt.
Den vesle historia kan like fullt vere viktigare enn den store. Likvidasjonen av Synne Corell er skriven på eit beherska og sakleg norsk, sjølv om boka handlar om det største brotsverket. Corell skildrar i detalj korleis dei norske jødane sine liv og eigedelar vart rana frå dei under krigen, og dokumenterer at det var ein nøye planlagd operasjon.
Jødane skulle likviderast, utryddast, i Noreg. Det offentlege apparatet vart brukt for å gjere det. Departement, politi, bankar, kommunar og naboar deltok. Menneske vart deporterte, heimar vart rana. Alt vart borte: Møblar, ting, leiker, bankbøker, kontantar, trikkekort, lodd i pengelotteriet. Det vart planlagt og dokumentert gjennom det grundige byråkratiet. Som embetsmann gjer det kanskje særleg inntrykk på meg å lese notata som drøftar kva som er ei effektiv utrydding, og kven som er jødar, «halvjødar» og «kvartjødar».
Å lese bøker som desse tre, kjennest som ei lukke. Slutt aldri å leite etter lukka.
[ Eirik Riis Mossefinn: Mann over bord ]
Hold deg oppdatert. Få daglig nyhetsbrev fra Dagsavisen