22. desember. Årets kortaste dag. Jula nærmar seg, året er på hell – ein fin dag på så mange vis. Og ofte den første dagen i løpet av eit år eg høyrer Chris Rea’s «Driving home for Christmas» krype ut av radioen min.
Ein song – eg seier det rett ut – eg absolutt ikkje kan fordra. Det intetsigande pianospelet i opninga, det søvndyssande beatet, den irriterande hese stemmen hans og den slappe melodien. Likevel kjenner eg ei god og varm stemning kome snikande når eg høyrer den. Songen er (i mine øyre) irriterande dårleg, men den luktar av røykelse og julegran og smakar av pinnekjøtt og pepperkaker. Den omgir seg med jul, rett og slett. Og difor fyller den meg med ro, og ei viss glede.
Som så mange songar gjer. Frå «Glade jul», via «Romjulsdrøm» til Mariah Careys versjon av «All I want for Christmas». Og det blir til at vi høyrer på dei same songane, jul ut og jul inn. Ja, ikkje berre blir til, vi vil helst ha dei same songane. Nett som vi vil ha den same julemiddagen, julefilmen, juleskituren og julepynten.
Kvifor er det slik? Kvifor ikkje prøve ein ukjend julesong i år? Kva med å bytte ut julegran med julefuru, ribbe med piggvar eller «Love Actually» med «Casablanca»? Fordi jul har utvikla seg til å bli kanskje det fremste fast-punktet i det moderne tilværet. Ein tradisjon, ja, men meir enn det: som ei bøye eller ei fyrlykt som ligg der konstant, på same stad med same signal, uavhengig av vær og vind vi elles blir utsett for. Den moderne jula overstig veldig mykje av det som elles splittar oss. For at noko skal fungere som ein sterkt samanbindande tradisjon, trengs minst to ting:
Enkle, felles symbol. Symbol, eller ritual, som er koda forenklingar. Enkle ord, musikk, gjenstandar som utan forklåring betyr masse meir for oss. Dei gjer at vi heilt utan å forklåre ting veit kva som er meint, og gjennom at vi alle opplever det same – og forstår det relativt likt – kjenner vi fellesskap. Vi lager koder i staden for å forklåre alt kvar gong. Musikk uttrykker sånne koder effektivt.
Det trengs også gjentaking. Å høyre og oppleve det same om att, år etter år, innprentar kodane i oss. Det automatiserer dei, så vi veit kva dei betyr utan å tenke. Litt som å øve på eit instrument, eller bli god til å gå på ski. Om det var ny julepynt, ny middag, ny musikk ville vi måtte tenke litt på nytt kvart år.
Den israelske historikaren Yuval Noah Harari argumenterer i sitt store verk om menneskets utvikling, «Sapiens», for at det er slike felles historiar eller tradisjonar (han kallar det mytar) som har gjort det mogeleg for mennesket å utvikle oss frå å leve i små isolerte stammar til å skape komplekse, moderne samfunn. Idékonstruksjonar som nasjonalstaten, pengar, lovene våre, menneskerettane eller jula gjer oss spelereglar, og evne til å skape fellesskap utan at vi kjenner kvarandre.
Likevel: historiane (eller mytane) kjem jo frå ein stad? Vi er jo ikkje fødd med ski på beina, juletre i stova og Chris Rea på høgtalaren? Tvert imot, vi har skapt desse tradisjonane. Og det er trass alt ikkje tradisjon som har brakt verda vidare. Det er det framsteg og endring som har gjort. Vi lever ikkje av tradisjon, vi lever av innovasjon.
Sånn er det også med jula. For veldig sakte endrar tradisjonane seg. Av og til umerkeleg over generasjonar, av og til med eit plutseleg slag. Tenk gjennom det, tradisjonar har jo oppstått. Legenda om «Glade jul» seier at den vart skrive av ein desperat prest med øydelagt kyrkjeorgel og framført i Austerrike 1. juledag 1818. Min favorittjulesong, «Det lyser i stille grender» med tekst av Jakob Sande, stod som eit dikt i heftet «Jul i Sunnfjord» i 1931. Etter krigen vart det tonesett, og sakte, men sikkert ein av våre mest kjende julesongar. «Do they know it’s Christmas» oppstod då den avdanka musikaren Bob Geldof såg bilete frå sveltkatastrofa i Etiopia i 1984, og ringte rundt til popstjerner for å få dei med på hjelpeprosjektet «Band Aid».
Det er innovasjon. Nokon skapar noko nytt, det treffer noko i mange menneske og spreier seg. Og blir tradisjon.
Kanskje har du det som meg, at når kalenderen viser nokre dagar ut i romjula, så treng eg noko nytt – det må litt variasjon til. Fisk til middag, ein film eg ikkje har sett 10 gonger før. Og nok Chris Rea. Eg vil ha noko anna. Det er sånn eg fleire gonger har kome over det som først har vore alternativ julemusikk for meg, men så har blitt del av mine faste juletradisjonar. La meg ønske deg god jul med å tipse deg om julelåtar frå populærmusikken som du kanskje ikkje får høyre på radioen, men som du kan oppsøke om du vil. Nokre vil du forkaste, andre vil du like – kanskje blir ein av dei ein del av jula for deg. Som dei er for meg. God jul!
7 klassiske
7) Donny Hathaway – «This Christmas» (sløy soul)
6) Marvin Gaye – «Purple Snowflakes» (sløy soul frå kongen av sløy soul)
5. The Ramones – «Merry Christmas» (for den som vil ha ei punk-jul)
4. John Cale – «A Child's Christmas in Wales» (klassisk artist, klassisk plate)
3. Half Men Half Biscuit – «All I want for Christmas is a Dukla Prague away kit» (jule-indie-rock)
2. Tom Waits – «Christmas Card from a Hooker in Minneapolis» (ikkje til å bli i godt humør av)
1. David Bowie og Bing Crosby – «Little Drummer Boy/Peace on Earth» (du bør ikkje gå gjennom livet utan å ha høyrd denne)
7 nyare
7. Sufjan Stevens – «It's Christmas! Lets's be Glad («Even if your life is bad»)»
6. The Knife – «Christmas Reindeer» (svensk mystikk)
5. Steve Earle – «Christmas in Washington» (vakker countryrock)
4. Julian Casablancas – «I wish it was Christmas today» (Herleg rock – til julefesten)
3. Alexander Lindbäck – «Santa is Real» (trist, trist og fint)
2. Futureheads – «Christmas was better in the 80s» (som jo er sant)
1. Low – «Just like Christmas» (Du bør ikkje gå gjennom livet utan å ha høyrd denne)