«Hundre års ensomhet» var romanen som meir enn nokon annan opna latinamerikansk litteratur for ei heil verd. Det heile byrja i ein Opel med to ungar i baksetet.
«Mange år senere, foran eksekusjonspelotongen måtte oberst Aureliano Buendía tenke på den ettermiddagen for så lenge, lenge siden da faren hans tok ham med for å vise ham isen.» Den første setninga kom som eit hugskot ein julidag i 1965. Gabriel García Márquez snirkla den gamle, kvite Opelen ned dei svingete vegane frå høglandet i Mexico mot feriebyen Acapulco. Han hadde med seg familien på ein etterlengta ferietur, men tankane hans arbeidde for fullt. Den forløysande setninga gjorde at han svinga bilen 180 grader rundt og køyrde rett tilbake til leilegheita i Mexico by. No var han i gang!
Gabriel García Márquez hadde allereie vore journalist i heimlandet Colombia, bohem og korrespondent i Frankrike og nyheitsredaktør for det revolusjonære Cuba i USA, då han til slutt slo seg ned i Mexico. Han hadde skrive små noveller og stutte tekstar som alle skulle førebu den store romanen han hadde i tankane. I mellomtida tok han strøjobbar som journalist i den kulørte vekepressa og som manusforfattar for meksikanske filmar. Økonomien for han, kona og dei to gutane var trong – som for mange andre forfattarspirar.
Attende frå den avbrotne ferieturen stengde García Márquez seg inne i eit skriverom i over eit år. Med berre ein sofa, ein varmeomn, nokre hyller og eit lite bord med ein Olivetti-skrivemaskin vart den om lag 400 sider lange romanen til. Han skreiv med veksande hug, stundom fleire sider om dagen. Arbeidet til den kjederøykande colombianaren vart tonesett av Debussy og Beatles. Setning for setning fekk den karibiske landsbyen Macondo gater, lukt og farge, medan Aureliano, Úrsula, Amarante og alle dei andre karakterane fekk personlegdom, og lagnadane deira vart fletta saman i magiske forteljingar. Magisk realisme kom det til å bli heitande seinare. Opelen vart seld, kjøleskap og fjernsyn pantsette. Små tekstutdrag som sivde ut av skriverommet underveg, gjorde at den litterære ryktebørsen på kontinentet var på alerten. Noko var i emning.
Den store augeblinken kom i august året etter. Forfattaren og kona tok med seg det endelege manuskriptet til postkontoret i Mexico by for å sende det til det argentinske forlaget Sudamericana i Buenos Aires. Postmannen vog konvolutten med 480 maskinskrivne sider og bad om 82 pesos. Begge to skrapa lommebok og portemoné, men dei kunne berre telje opp 50 pesos. Løysinga var at postmannen skrella av ark for ark frå papirbunken til sendinga vart lett nok. Ekteparet drog sporenstreks heim, henta varmeomnen og hårfønaren, drog til pantelånaren og fekk nok pengar til å sende resten av arka.
Gabriel García Márquez hadde nok venta åtgaum. Leilegheita var trass alt tømd. Men ingen kunne føreseie at salet eksploderte allereie dei første dagane etter at boka kom ut i mai 1967. 1.800 eksemplar vart selde den første veka, noko som var uhøyrt på kontinentet. Valsane gjekk varme i trykkjeriet, og etter tre veker var 8.000 eksemplar selde. Stendig nye opplag kunne knapt tilfredsstille dei hungrige lesarane, først i Argentina, så resten av kontinentet og til slutt resten av verda. Den norske omsetjinga kom berre tre år etterpå, i 1970.
Omslaget til romanen skapte også ein viss dramatikk. Framsida på ei bok skal på sett og vis samanfatte forteljinga i eitt bilete, og García Márquez gav den viktige oppgåva til illustratøren Vicente Rojo. Han gav boka eit rustikt preg med figurar i svart, blått og raudt over kvit bakgrunn. Den enkle stilen og ein spegelvend bokstav i tittelen, tiltenkt ein uvørden trykkjar, skulle gje inntrykk av at boka kom frå eit lite, lokalt trykkjeri, kanskje frå ein karibisk provinsby. García Márquez vart nøgd, men det var berre eit problem: Pakken med illustrasjonen som vart send til forlaget, kom ikkje fram. Trykkjarane stod klare i Buenos Aires, og det hasta. Forlaget gav difor oppdraget til den argentinske kunstnaren Iris Pagano, som gav framsida til førsteutgåva eit langt meir eksotisk preg. Ho teikna eit galeonskip midt inne i jungelen over tre gule blomar. Då det første opplaget vart lasta opp og køyrd ut til bokhandlane, kom pakken med den opphavlege illustrasjonen endeleg fram, og dei påfølgjande opplaga vart kledde i Rojos tidsrette, men til samanlikning nokså bleike omslag.
Ikkje overraskande er det førsteutgåva til Pagano som er høgast verdsett av boksamlarar. Det var også eit eksemplar av denne utgåva som gjorde at romanen vart utnemnd til ein nasjonal kulturskatt i fjorfjor, ikkje av ein kulturbyråkrat, men av ein colombiansk politisjef. Høyr berre her: Bokmessa i den colombianske hovudstaden skulle gjere vørdnad på den avdøde forfattaren gjennom ein eigen paviljong på messeområdet. Eigaren av ein liten bokhandel i byen ville yte sin skjerv og lånte ut den kjæraste boka han hadde, ei signert førsteutgåve av «Hundre års ensomhet». Nyfikne kunne ta henne i augesyn i ein avlåst utstillingsmonter i paviljongen. Det måtte gå gale.
Av grunnar som framleis er ukjende, vart boka brått borte laurdagen den siste helga messa var open. Glaset til monteren var ikkje knust, og nøkkelen var trygg. Tjuveriet virka like magisk som romanen. Vaktene byrja desperat å søkje gjennom veskene til alle dei besøkande, men det var ei håplaus oppgåve. Heile 73.000 vitja messa den dagen, og boka var rett og slett søkk borte. I eit land med ein krim- og valdsstatistikk blant dei verste i verda skulle ein tru at den vesle avisnotisen om tjuveriet knapt fekk colombianarane til å heve augebryna. I staden for vart det eit nasjonalt ramaskrik, og presset på politiet gjorde at brotsverket måtte prioriterast. Den umoglege saka byrja å spinne og leve sitt eige liv. Då gjekk politisjefen ut og erklærte boka som ein nasjonal kulturskatt, og tjuveriet fekk dimed med ei strafferamme på tjue år. Ein kan jo lure på om det låg kulturelle eller etterforskingstaktiske vurderingar bak. Spaning i underverda gav til slutt resultat, og bok og eigar vart heldigvis foreina på nytt.
Klassikarstatusen som «Hundre års ensomhet» fekk, skuldast ikkje berre forteljinga i boka, men i stor grad òg historier om boka. Gabriel García Márquez gav sine bidrag til båe. Historia om bilturen til Acapulco finst i fleire ulike versjonar, alle skapte av han sjølv. Forteljarkunsten til den colombianske forfattaren fekk utløp så vel i eige liv som i forfattarskapen.