Mørkets meister er borte

Forfattar Jan Roar Leikvoll døydde forrige veke, så altfor tidleg. Med han har Noreg mista ei heilt spesiell stemme, ein arkitekt av unike litterære rom.

Det var ein debut eg aldri vil gløyme. Ei mørk, alvorleg, eigentleg litt skummel bok, med handling frå eit nesten håplaust dystert, konsentrasjonsleirliknande miljø. «Eit vintereventyr», var tittelen, og forfattaren ein då 34 år gammal mann, Jan Roar Leikvoll frå Frekhaug nord for Bergen.

«Brutalt, ømt, originalt», skreiv eg i anmeldelsen, og «boka anbefalest». Nølte litt med å bruke altfor store ord. Ein roman om ein mann som higar etter kjærleik med ein annan, tydeleg heterofil mann, medan pipene i dei menneskebrennande omnane spyr ut grå røyk frå morgon til kveld, vil openbart aldri bli folkelesnad. Til det var boka for krevjande. For dyster. Eg tenkte at ho godt kunne kome til å få Vesaas‘ debutantpris, for høg litterær kvalitet og originalitet. Slik blei det ikkje, sjølv om også han som faktisk mottok prisen i 2008, Lars Petter Sveen, ville ha tippa Leikvoll: «Eg var sikker på at Jan Roar kom til å vinne», uttalte han.

Debutantpris eller ikkje. «Eit vintereventyr» var ikkje noko blaff. Under to år etter seinare kom neste bok frå Jan Roar Leikvoll, «Fiolinane». Der er handlinga lagt til nok eit trasig, menneskefiendtleg miljø, denne gongen eit slags ørkenlandskap, kor hovudpersonen er ein tenåringsgut i ein flokk nakne, nærast dyriske, menneske som kjempar med klør og vald om mat og skrot. Sola skin og brenn, tilveret er nådelaust hardt, menneska syner minimal omsorg for kvarandre.

Igjen er språket vakkert. Stødig. Lyrisk manande og definitivt tradisjonelt, men utan at Leikvoll vippar over i det overdrevent gammaldagse og Ivar Aasen-aktige nynorsken. Igjen handlar det om ein skjør outsider, ein hovudperson som ikkje eigentleg er tøff nok for det nådelause livet rundt seg, men som må gjere det beste utav det likevel. Og, igjen: Eit glimt av håp. I «Fiolinane» i form av ei glaskule hovudpersonen finn, og meiner han ser ei heil verd inni. Eit bilete på kunst. På flukt gjennom det som er vakkert. «Sjølv om menneska eg skriv om er brutale, primitive, nesten animalske, så vil dei gjerne reddast av noko. Gjerne kjærleiken. Det fascinerer meg», sa Leikvoll då eg intervjua ham om «Fiolinane».

Kjærleiken. Håpet. Dei uventa glimta av noko vakkert midt oppi det aller styggaste og nedrigaste. Det skulle bli Leikvolls tydelegaste varemerke, i tillegg til det fine språket og dei uventa og spesielle stadene historiene er lagde. Neste bok, «Bovara» frå 2011, utspelar seg i eit gudsforlatt kloster. Nok ein einsam, nesten utstøytt mannleg hovudperson, som er ved å forgå av lengt etter kjærleik. Igjen er det kunsten som gir glimt av håp og glede, for «kvar og ein lengta etter stemma mi, sjølv ikkje dei unge korgutane kom så høgt som meg, slik eg song til kvar messe, og ei lita stund viska songen ut alt som gjekk i bratte bakkar og slitsamt lende». Og igjen endar det heile langt frå godt.

Det ender aldri godt. Ikkje i den fjerde og siste boka, «Songfuglen», sjølv om Leikvoll der har flytta seg vekk frå dei trongt maskuline miljøa han skildrar i dei tre første bøkene og over i eit matriarkat i ein slags fiktiv austeuropeisk avkrok. Hos Leikvoll vinn mørket. Han skildrar drap, incest, valdtekt og andre seksuelle overgrep. Fortel om einsemd og sinne. Om dirrande harme og menneskeundertrykkande miljø.

Likevel er det ikkje berre vondt å lese. Kanskje fordi det finst eit slags håp der, trass alt. I kunsten, og forsøka på å skape kjærleik. Og fordi det kjennest sant. Slik er også mennesket. Slik kan også verda vere. Det er ikkje spekulativ vald for valdens eiga skuld, men modig vegvising inn i dei mørke avkrokane av menneskesinnet. Leikvoll sine bøker eignar seg dårleg til avslappande koselesing. Men ein går endra derifrå. Kanskje litt klokare. Litt meir opplyst av alt det mørke. Litt meir oppmerksam på det vakre. Det er det som er det unike i Leikvolls djupt humanistiske prosjekt. Han viser fram håpet i håpløysa, lyset i mørket. Sjølv om det berre vert glimt.

Førti år rakk Leikvoll å bli før han døydde brått og uventa fredag. Dødsårsaka er ikkje kjend enno, men Leikvoll hadde levd med ein hjernesvulst sidan han var tolv år - ein svulst som pressa på språksenteret av hjernen. Utan den ville han aldri blitt forfattar, sa han då NRK intervjua han om sjukdommen. Det er som teke ut av Leikvolls eigen litteratur: Skapekraft og død, tett samanvikla. Svulsten som bidrog til det unike språket, kan ha røva heile skaparkrafta. Sjølve livet.

Norge er blitt eit fattigare land. Leikvoll vil bli sakna.