ROMAN
Olaug Nilssen
«Tung tids tale»
Samlaget
Allereie tittelen på Olaug Nilssens nye bok, hennar sjette, er smått genial. «Tung tids tale» er tittelen på eit kjend dikt av Halldis Moren Vesaas, det som startar med at «Det heiter ikkje: eg – no lenger. / Heretter heiter det: vi.» Mange har lese diktet på skulen, men hugsar kanskje ikkje korleis det held fram, med ei sterk oppmoding om at «Alt du kan løfte av børa til bror din, / Må du ta på deg», før det konkluderer med at «Det hjelper da litt, nokre få forfrosne / at du er varm!»
For «Tung tids tale» er ei bok som handlar om varme. Om kjærleik. Og om å løfte tunge bører. Ofte aleine, i motbakke, medan ein allereie er utsliten. Det er ein sjølvbiografi, om å vere mor til ein son med autisme, og om å måtte kjempe etter avlasting innan eit treigt og tungrodd hjelpeapparat.
Sonen heiter Daniel. Boka vender seg til han, i du-form. Dei første to leveåra var Daniel som andre ungar. Faktisk kanskje litt flinkare enn snittet, tidleg ute språkleg, både med song og tale. Mora har mobilen full av foto- og videobevis som syner ein gut som kommuniserer godt med folk rundt seg. Ein gut i samspel.
Men så skjedde noko. Daniel slutta å utvikle seg. Tvert om gjekk han tilbake. Språket blei meir og meir usamanhengande. Han vart meir fysisk utagerande. Klarte aldri å slutte med bleie. Det blei vanskelegare å få kontakt med han. Guten byrja med sjølvskading. No stappar han alt mogleg i munnen. Stikk av så snart han klarer, vill fart utan ein plan. Blir meir og meir krevjande å ha i hus, ettersom han veks og blir sterkare. Treng spesialtilpassa bustad og skule, med eigne assistentar og tilpassa rom.
Foreldra fortvilar. Det er vondt å sjå utviklinga gå feil veg. Tungt å stå i det, som er rådet dei får. Og endå tyngre at alle dei ber om hjelp ser ut til å tvile på at det har skjedd ei stor og alvorleg endring i Daniel. At han verka heilt normal tidlegare. Barnepsykologen leitar kun etter teikn på at han alltid har vore annleis, alltid har hatt autisme, frå fødselen av. I kommunal etat for barn og unge er dei mest opptekne av at han må stemplast som psykisk utviklingshemma, slik at det økonomiske ansvaret for avlasting kan plasserast hos ein annan etat.
Men det vil ikkje mora og faren. Det er eksistensielt for dei, dette at nokon forstår at det ikkje er slik han er no Daniel faktisk er. Han var annleis før! Olaug Nilssen skildrar med hektisk intensitet tankane som fer rundt i hovudet i møtet med folk som ikkje forstår. Pendlinga mellom å halde igjen – fordi ein manglar ord, manglar evna til å forklare til folk som ikkje evnar å forstå – berre for plutseleg å la det heile velte ut, «som ei høg, hakkete sirene», det som er gale.
Ho nemner venner som forsvinn, og ein psykolog som imponert måtte innrømme at ho aldri hadde sett makan til vanskeleg situasjon som den mora stod oppi no. Den anerkjenninga gav styrke, ei stund. Foreldra får papir på at dei er ressurssterke. Det går an å le av. Også av ville teoriar rundt kvifor nokre får autisme. I alle fall når energien er der. Men så vert det tungt igjen, for ein får ikkje mykje hjelp av å vere sterk. Mora fantaserer om vald, om seg sjølv som barnemishandlar som berre har gitt opp.
«Du må kvile», seier folk. Dei meiner å vere greie, men legg stein til børa. For det går ikkje an å sove, når ein er pressa opp mot veggen. Når ein prøver å stå i det. Når ein dessutan ser at også sonen har det vondt, at han føler seg krenkt av læringsopplegg som liksom skal gjere han meir som før, men som ikkje fungerer.
«Tung tids tale» skildrar kva prosess mora må gjennom for å avlære det vanlege reaksjonsmønsteret, det kor ein bit tennene saman og glattar fint over. Ein må vere svak for å få hjelp. Endå så vondt det gjer å bli mistrudd som forelder, å vere til observasjon av ulike etatar. Kan det verkeleg vere berre ønsketenking, dette at Daniel var normal før? Er mora kanskje autist sjølv? Etter år med bekymringar og dårleg søvn, ville vel kven som helst kunne opne for slike tankar.
«Er det ikkje slik at ein blir ekstra glad i desse barna som er annleis», spør folk. Mora, som også har to søner utan autisme, vegrar seg for å svare. Om ein tenker seg om, er det eit hårreisande spørsmål, eitt ingen stiller fleirbarnsforeldre kor alle ungane er like friske. Og dette med å vere glad i – kor lett er det, når slitet stadig kjem i forgrunnen, og ungen sjølv bit og luggar, sparkar og slåst? Må ein vere aktivt glad i konstant, om det skal telje? Myta om at kalde mødrer gir barn med autisme, spøker i bakgrunnen. Aldri uttalt, men der likevel.
Men er det ein ting «Tung tids tale» gjer, så er det å motbevise den myta, og det til gangns. «Dette er inga heltehistorie. Det er ei kjærleikshistorie», står det på bokomslaget. Det er halvt rett, halvt feil. Kjærleiken lyser gjennom sidene. I vare skildringar av varme glimt av kontakt med annleisbarnet. I kampviljen. Men dette er også ei heltehistorie. Utan tvil. Dobbelt imponerande fordi Olaug Nilssen ikkje berre klara det der med å stå i det, men fordi ho attpå til har makta å skrive ei modig og open og rå historie undervegs.
«Tung tids tale» er inga tjukk bok. Men ho stråler varme. Og det hjelper faktisk meir enn berre litt.