ROMAN
Dersom ein reknar det som positivt at ein roman er så komplekst skrudd saman at han er nesten umogeleg å oppsummera som eit handlingsreferat i stikkordsform, er Kjartan Fløgstad sin «Nordaustpassasjen» eit sant meisterverk. Det er ein roman som flyttar seg geografisk frå Sibir til Mexico, via blant andre Noreg, Hong Kong og Spania, og som spenner i tid frå den spanske borgarkrigen på slutten av 1930-talet til etter 2012, med fleire stopp innimellom.
Han har eit rikt persongalleri kor mange personar ber fleire og framandarta namn, og trekker sjølvsagt eit heilt nett av trådar mellom mange av, men ikkje alle, desse personane. Dessutan mellom fjerne og nære historiske hendingar, mellom politikk, kunst og populærkultur, og allslags meir og mindre underbygde fakta av alle slag. Nokre stader er veven tett og tydeleg, andre episodar er trådane knapt festa. «Det er det som er det utrulege med fortellingar, med oppdikta fortellingar. Du anar at samanhengen er der, veit ikkje at den vil gå opp for deg, så veit du det likevel, og så gjer den det», skriv Fløgstad. Han har både rett, og ikkje rett. Det kan vera vanskeleg å halda tråden i alle tankespranga i «Nordaustpassasjen», krevjande å sortera det viktige frå det kuriøse.
Hovudpersonen i «Nordaustpassasjen» er er ein norsk, middelaldrande mann, som har segla på mange hav og besøkt mange land. Tidlegare var han forfattar av skjønnlitteratur, no er han konsulent innan det meste, det vil seia skrivar av rapportar som konkluderer slik oppdragsgjevaren ønsker det.Han interesserer seg for historie, og er ein skarp observatør av medmenneska sine og tida dei alle lever i. Liberalist og tidlegare marxistkritikar, etter 22. juli 2011 mykje meir ambivalent, faktisk skamfull: «Til liks med mange andre hadde også eg vore marxistjeger med pennespissen på papiret, med god spalteplass og rikeleg taletid. Frå det skrivne arket hadde det nå dukka opp ein «Marxist Hunter» med våpen i hand. Gjorde det oss medskuldige i massemord, vi som hadde vore marxistjegerar i skrift og tale? ... Dette spørsmålet martra meg».
Det er eit spørsmål Fløgstad, gjennom romanfiguren sin, skal venda attende til fleire gonger i romanen. Faktisk såpass mange gonger, med såpass likelydande setningar kvar gong, at det kjennest noko repetitivt. Den same kritikken kan rettast mot mykje av den politiske analysen som følger, om kapitalismens behov for sosialismen. Men resonnementet kring 22. juli 2011 er interessant. Nemleg dette at terroristen kanskje var psykopat, men først og fremst er produkt av «ein særleg hatkultur på Oslo vestkant»:
«Med ein viss grunn kan det hevdast at oppvekst på Oslo vest skaper heimfødingar, pene menneske med svært monokulturell erfaringsbakgrunn. ...Folk på vestkanten i Oslo kan leva eit heilt liv utan å møta motforestillingar. I mitt notat til kommisjonen spurde eg om vi kunne kunne korrigera dette verdsbildet? Vi som også har andre erfaringar, kunne vi strekka ut ei hand? ... Kan storsamfunnet utvikla eit integreringsprogram som gir Oslo vest betre kontakt med røyndommen, slik den fortonar seg på austkanten, i utkanten, i utlandet? Vil det skapa samfunnsendring til det betre?» Seinare: «Ikkje kommunismen, ikkje antikommunismen, men anti antikommunismen er viktigare enn før. Det er lærdommen frå 22. juli.»
Det er tankar som er komne fram tidlegare, men som - slik Fløgstad påpeiker - etter kvart er blitt overdøyva av psykopatologi, sjølv om gjerningsmannen heile tida har gjentatt at han var ute etter marxistar og såkalla kulturmarxistar, altså at gjerninga var kaldt og klart politisk motivert.Dermed blir «Nordaustpassasjen» definitivt ei tankevekkande bok. Ho føyer seg fint inn i rekka av Fløgstad sine andre romanar om liknande tankegods, som då han i «Grense Jakobselv» viste at nazismen har sterke band til borgarskapet, til den same vestkanten terroristen kjem frå.
Det er dessutan ein typisk fløgstadsk bok i at ho går spesifikt inn for å visa kor tom kapitalismen blir utan den motvekta sosialismen utgjer: «Utan ein sterk arbeidarklasse blir kapitalismen dysfunksjonell». «Siste halvdel av livet mitt har falle saman med gjennomføring av hegemoniet til marknadsliberalismen over heile kloden. Det har ført til stor framgang og til global øydelegging, økonomisk, sosialt, politisk, etisk, estetisk, menneskeleg. Økonomisk velstand står fram som det einaste målet på lykke og fridom». Slik talar ein klassisk, kritisk, observant - og ikkje så lite melankolsk og resignert - marxist.
Og har rett, så klart. Ekstra tydeleg vert det heile av at den verda romanen skildrar ser annleis ut enn den vi kjenner anno 2012. I «Nordaustpassasjen» har USA løyst seg opp i ulike smårike i krig mot kvarandre, narkoøkonomien er den einaste som er sterk nok til å styre ein stat, og gjenblitte soldatar ettter ulike NATO-aksjonar har danna fleire våpenstyrte republikkar rundt omkring i verda. Noreg er storeksportør av akevitt, som supersmarte reklamefolk har klart å gjera til statusdrikk nummer ein verda over. Dessutan er Nordaustpassasjen farbar sjøveg, på ein tydeleg klimaendra klode.
Men noka lærebok i marxistisk ideologi er romanen likevel ikkje. Heldigvis. Hovudforteljinga handlar om to brør som den spanske borgarkrigen skilde slik at ein hamna i Sibir og den andre i Mexico. Det handlar om fleire forsvunne og dermed myteomspunne laster med gull, om spaghettiwesterns, piratradio, mystiske ubåtar, komler og ideologisme. Dessutan mykje om ordets makt - og avmakt.
Der «Grense Jakobselv» frå 2009 var uvanleg «normal» i skrivestilen til Fløgstad å vera, er forfattaren tilbake til stor sjangervariasjon og språkleg spennvidde i «Nordaustpassasjen». Det er ei gjennomført velskriven bok. Full av blødmer, fylleprat og forslitne munnhell - men alt er der av ein grunn, medvite og sjølvmedvite. Og dei poetiske passasjane er like mange, dei klart analytiske like så.
«Nordaustpassasjen» er med andre ord ei særs rik og mangfaldig bok. Ikkje perfekt, men definitivt spanande, lærerik og i aller høgaste grad underhaldande. «Typisk fløgstadsk», kunne ein seia. Det er eit kvalitetsstempel.
gerd.elin.sandve@dagsavisen.no